شمیم ادب

لحن یعنی آواز خوش و موزون ، نوا ، کشیدن صدا ، یا اجتماع حالت های صداهای مختلف.

لحن نحوه ی خواندن و بیان کردن جملات است با توجّه به شرایط موجود و فضای حاکم بر جمله و کلّ متن . هر

متن لحن خاصّ خود را – اعم از طنز یا جد- می طلبد.هر بند و جمله نیز لحن خود را دارد و در هر بند انواع و

اقسام لحن ها و حالات به کار گرفته می شود. انواع لحن ها:

1-لحن ستایشی :

ستایش مخصوص خداست و شاعر یا نویسنده در آن خداوند را به خاطر آفرینش بی همتا ، قدرت بی نظیر و الطاف بی نظیرش می ستاید. خواننده باید خود را موجودی از آفریده های او بداند که تسلیم او و شاکر بخشش های اوست.

مثال:

«آفــرین ،جـــان آفـــرین پاک را               آن که جان بخشید و ایمــان خاک را

آسمان چون خیمه ای بر پای کرد            بی ستون کرد و زمینش جای کرد »

                                                                               (عطار)

2- لحن مدح:

مدح نوشته ای در باره ی انسان است که شاعر از طریق آن ، با کوچک تر دانستن خود در مقابل ممدوح ، به بیان مطالبی می پرازد. اختلاف آن با ستایش در این است که در ستایش ، شاعر یا نویسنده آزادانه تر می تواند حرف خود را بزند امّا در مدح ، به ویژه مدح حاکمان ، این کار امکان پذیر نیست. انواع مدح :

مدح بزرگان دینی و مذ هبی :

محمّد کآفرینش هست خاکش                        هزاران آفرین بر جان پاکش

چراغ افروز چشم اهل بینش                           طـــراز کارگـــاه آفـــرینش

                                                                                         (نظامی)

مدح سلاطین و حاکمان :

آیا شنیده هنرهای خسروان عجـــم بیا ز خسرو خاور عیان ببین تو هنر ... در این جهان که تواند چو شاه بود به کـــدام خار بود چون صنوبر و عرعر (فلاح) مدح افرادی بزرگ که خدمتی به جامعه یا شخصی کرده اند . «آفرین بر روان فردوســــی آن همایون نهاد فرخنده او نه استاد بود و ما شاگرد او خداوند بود و ما بنده » ( انوری)

3- لحن خاطره :

داستان یا حادثه ای است که در خاطر انسان باقی می ماند و آن قدر برای نویسنده اهمّیّت داشته که آن را نوشته است.خواننده ی خاطره ها باید آن را به شیوه ای بخواند که گویی ماجرا برای خودش اتّفاق افتاده است. انواع خاطره : خاطرات بد ، خاطرات خوش ، عجیب ، اوّلین آشنایی ها و برخوردها با اشیا و افراد و...

4- لحن حماسی :

حماسه به معنای داستان دلاوری و شجاعت است . کسی که شعر حماسی را می خواند باید به گونه ای بخواند که این دلاوری ها را به شنونده منتقل کند،پس لحن حماسی ، لحنی کوبنده و استوار است .

مثال: «به مغز پشنگ اندرآمـد شتاب                        ت تن تن ، ت تن تن ، ت تن تن ، ت تن

چو دید آن سهی قدّ افراسیاب                               ت تن تن ، ت تن تن ، ت تن تن ، ت تن

                                                                                                           (فردوسی)

5- لحن داستانی – روایی:

حکایت ، تعریف کردن صمیمانه ی داستانی کوتاه با آهنگی نرم و ملایم است به گونه ای که شنونده یا از آن پند بگیرد یا تحت تأثیر قرار بگیرد. حکایات معمولاً با عباراتی نظیر"آورده اند که ..." ، "یکی را شنیدم ..."، "روزی ..."، " شنیدم ..." ،" نقل است که ..."،" یکی بود ، یکی نبود"

مثال:

«یک روز به وقت نیم روزان شد پیش شبان ، ز درد سوزان» (فتوحی) «شنیدم که خروسی بود جهان دیده ...» ( وراوینی)

6- لحن تعلیمی:

این لحن به لحن اندرزی نیز موسوم است، تلاش می کند با گویشی آرام در دل شنونده نفوذ کرده و نکات مهمّ خوب زیستن رابه مخاطب خود القا کند.در ایران این گونه نوشته بیشتر برای پندو اندرز به کار می رود.

مثال: «زخـــــاک آفریــــــدت خداونـــــــد پاک              پس ای بنده !افتادگی کن چو خاک

حریص و جهان سوز و سرکش مباش                        زخــــاک آفریـــدت ، آتش مبـــاش» (سعدی)

7- لحن تغزّلی:

شعرتغزّلی شعری است که با احساسات و عواطف انسان سروکار دارد.شاعران احساسات لطیف خود را در قالب اشعار منتشر می کنند و این احساسات می توانند حالات مختلفی را به خود بگیرند.سروده ها ممکن است از روی شادی سروده شده باشند یا از روی غم و غصّه ، به خاطر وصال و رسیدن به یار نوشته شده باشند یا ناشی از فراق یار.

مثال: « شب عاشقان بی دل چه شبی دراز باشد!          تو بیا کــــز اوّل شب در صبــــح باز باشد         عجب است اگر توانـــــم زمحبّت گریـــــزم                        به کجـــــا رود کبوتر که اسیر باز باشد»

                                                                                                              ( سعدی)

8- لحن مناجات:

مناجات به معنی رازو نیاز گفتن و نیایش با خداوند است.انسان در این زمان خود را بسیار کوچک فرض کرده ، آن چه را که در حضور دیگران نمی تواند بیان کند، با آه و زاری یا شکر و سپاس بیان می کند.از خدا می خواهد که عاقبت به خیرش کند. لحن مناجات آکنده از عاطفه و احساس و بیانگر حالت فروتنی و خاکساری و تواضع بنده است.

مثال:

«خداوندگارا نظر کن به جود که جرم آمد از بندگان در وجود گناه آید از بنده ی خاکسار به امّیــــد عفو خــــداونــــــدگار» ( مولوی)

9- لحن گفت و گو( مناظره ، پرسش و پاسخ) مناظره :

یعنی رقابت کردن با یکدیگر در بحث و گفت و گو یا پرسش و پاسخ است. لحن پرسش کننده معمولاً تند و محکم ، به دور از خرد گرایی و همراه با فخر فروشی است.در حالی که لحن پاسخ دهنده همواره آرام و متین و توأم با خرد است.

مثال: « نخستین بار گفتش کز کجایـــــی ؟         بگفت از دار ملــــک آشنایـــــی                                   بگفت آنجا به صنعت در چه کوشند؟                   بگفت انده خرند و جان فروشند» (نظامی)

رجز خوانی :

که هر دو نفر به شرح دلاوری ها و نژاد و افتخارات خود با لحنی حماسی می پردازند.مانند : رستم و اسفندیار

10- لحن طنز:

بیشتر در قالب حکایت خود نمایی می کند.طنز ها معمولاًدر پایان خود به نتیجه می رسندوخواننده

را تحت تأثیر قرار می دهند و می خنداند. مثال: « وای وای ! الهی رودت ببره ! حوصله ام سر رفت...» ( دهخدا)

 

                                                                برگرفته ار کتاب مبانی خواندن در زبان فارسی نوشته ی

                                                           دکتر فریدون اکبری شلدره حجت کجانی حصاری رضاخاتمی